२०२५ चा अर्थशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार

नवीन कल्पना  आणि तंत्रज्ञानाने अर्थव्यवस्था कशी वाढते — याचे रहस्य उलगडणारे तिन्ही अर्थतज्ज्ञ

• Joel Mokyr
• Philippe Aghion
• Peter Howitt

 

यांना “नवोन्मेषावर आधारित आर्थिक वाढ” (innovation-driven economic growth) या संशोधनासाठी गौरवण्यात आले.
त्यांच्या कामामुळे आपल्याला समजते की नवीन कल्पना, तंत्रज्ञान आणि ज्ञानामुळे समाज कसा सतत प्रगती करतो.

“अर्थव्यवस्था अनेक शतकं स्थिर राहिली, पण औद्योगिक क्रांतीनंतर ती अचानक सतत वाढायला का लागली?”

काही महत्त्वाचे मुद्दे आहेत

1.       स्थिरतेतून (stagnation) प्रगतीकडे (growth)
हजारो वर्षे माणसाच्या जीवनमानात फारसा फरक नव्हता. पण गेल्या २०० वर्षांत — विज्ञान, उद्योग, आणि तंत्रज्ञानामुळे वाढ कायम राहिली.

2.       ज्ञानाचे दोन प्रकार (Mokyr यांचा विचार)
Joel Mokyr यांनी दाखवले की वाढ टिकवण्यासाठी दोन प्रकारचे ज्ञान आवश्यक असते

o   सिद्धांताधारित ज्ञान (Propositional knowledge): एखादी गोष्ट का काम करते हे समजणे.

o   व्यवहारिक ज्ञान (Prescriptive knowledge): ती गोष्ट कशी करायची हे जाणणे.
जेव्हा या दोन्ही प्रकारच्या ज्ञानामध्ये जोड निर्माण झाली, तेव्हा सतत प्रगती शक्य झाली.

3.       “Creative Destruction” — नवीनाने जुन्याला मागे टाकणे
Philippe Aghion आणि Peter Howitt यांनी १९९२ मध्ये एक प्रसिद्ध आर्थिक मॉडेल तयार केले. त्यात त्यांनी दाखवले की

“प्रगती तेव्हाच होते जेव्हा नवीन कल्पना आणि उद्योग जुन्या पद्धतींना बदलतात.”
ही प्रक्रिया क्रिएटिव्ह डिस्ट्रक्शन म्हणून ओळखली जाते — जरी काही जुन्या गोष्टी नष्ट होतात, तरी नवीन शोधांमुळे समाज पुढे जातो.

4.       सतत वाढीसाठी आवश्यक अटी

o   नवीन कल्पनांसाठी खुले समाज

o   शिक्षण आणि संशोधन संस्था

o   स्पर्धात्मक बाजार व्यवस्था

o   बदल स्वीकारण्याची मानसिकता

 हे संशोधन का महत्त्वाचे आहे?

• दररोजच्या जीवनात सुधारणा: तंत्रज्ञान, आरोग्य, अन्न आणि संप्रेषण — सर्व सुधारते.
• धोरणात्मक मार्गदर्शन: सरकारे आणि संस्था नवोन्मेष, शिक्षण आणि संशोधनात गुंतवणूक करून टिकाऊ प्रगती साधू शकतात.
• आधुनिक आव्हाने: कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI), हवामान बदल, आणि असमानता — यावर उपाय शोधताना हे संशोधन अत्यंत उपयोगी आहे.

अर्थशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार विजेते (१९६९–२०२५)

वर्ष	विजेते अर्थशास्त्रज्ञ	देश	संशोधन / योगदान
1969	Ragnar Frisch आणि Jan Tinbergen	नॉर्वे, नेदरलँड्स	आर्थिक मॉडेलिंगसाठी “Econometrics” पद्धती विकसित केल्या
1970	Paul A. Samuelson	अमेरिका	आधुनिक अर्थशास्त्राचे शास्त्रीय आधार तयार केले
1971	Simon Kuznets	अमेरिका	आर्थिक वाढ आणि राष्ट्रीय उत्पन्नाचे मोजमाप पद्धती विकसित केल्या
1972	Kenneth J. Arrow आणि John R. Hicks	अमेरिका, युनायटेड किंगडम	कल्याण अर्थशास्त्र आणि समतोल सिद्धांत
1973	Wassily Leontief	अमेरिका (मूळ रशिया)	Input-Output विश्लेषणाची निर्मिती
1974	Gunnar Myrdal आणि Friedrich von Hayek	स्वीडन, ऑस्ट्रिया/यु.के.	सामाजिक व राजकीय घटकांचा अर्थव्यवस्थेवरील परिणाम
1975	Tjalling C. Koopmans आणि Leonid Kantorovich	अमेरिका (मूळ नेदरलँड्स), रशिया	संसाधनांचे कार्यक्षम वाटप
1987	Robert Solow	अमेरिका	दीर्घकालीन आर्थिक वाढीचे मॉडेल
1992	Gary Becker	अमेरिका	मानवी वर्तनाचे आर्थिक विश्लेषण
1998	Amartya Sen	भारत	कल्याण अर्थशास्त्र, विकास व सामाजिक न्यायाचे आर्थिक अध्ययन
2001	George Akerlof, Michael Spence, Joseph Stiglitz	अमेरिका	माहितीतील असमानता (Asymmetric Information)
2008	Paul Krugman	अमेरिका	आंतरराष्ट्रीय व्यापार व जागतिकीकरण सिद्धांत
2015	Angus Deaton	युनायटेड किंगडम	उपभोग, दारिद्र्य आणि कल्याणावरील अभ्यास
2019	Abhijit Banerjee, Esther Duflo, Michael Kremer	भारत-अमेरिका, फ्रान्स-अमेरिका, अमेरिका	गरिबी कमी करण्यासाठी प्रयोगात्मक अर्थशास्त्र
2021	David Card, Joshua Angrist, Guido Imbens	कॅनडा, अमेरिका	नैसर्गिक प्रयोगांद्वारे श्रम बाजार अभ्यास
2023	Claudia Goldin	अमेरिका	महिलांच्या श्रम बाजारातील ऐतिहासिक भूमिका
2024	Daron Acemoglu, Simon Johnson, James A. Robinson	तुर्की-अमेरिका, ब्रिटन-अमेरिका, युनायटेड किंगडम	संस्था (Institutions) आणि देशांच्या समृद्धीचा अभ्यास
2025	Joel Mokyr, Philippe Aghion, Peter Howitt	अमेरिका (मूळ इस्रायल), फ्रान्स, कॅनडा	नवकल्पना व "Creative Destruction" द्वारे आर्थिक वाढ